Rosja: FSB – Federalna Służba Bezpieczeństwa czy Bezprawia?

W kontekście ostatnich ataków terrorystycznych, przeprowadzonych w moskiewskim metrze 29 marca 2010, rodzi się wiele teorii na temat motywów zamachowców i ich personaliów. Najpopularniejsze tezy nakazują obarczyć nimi czeczeńskich separatystów, najbardziej radykalne oskarżają rosyjskie służby specjalne.

W przeszłości Federacji Rosyjskiej agendy tego państwa niejednokrotnie posługiwały się casusem Czeczenii, który wykorzystywały do realizacji swoich działań. Celem poniższego artykułu jest przybliżenie pozakulisowej działalności potomków radzieckiej KGB. Zakładam, iż w wielu miejscach będzie budził kontrowersje, bo też jego zadaniem jest wywołanie dyskusji na temat roli służb specjalnych w funkcjonowaniu demokratycznego państwa prawa (przy założeniu, że w Rosji panuje reżim demokratyczny i jest ona państwem prawa).

Rosja posiada bogate tradycje funkcjonowania różnego rodzaju tajnych policji i rozwiniętego aparatu przymusu państwowego. Ów aparat skutecznie funkcjonował w XVI wieku w postaci tajnej policji Iwana Groźnego – Opriczniny, a po bolszewickiej rewolucji został jeszcze bardziej udoskonalony, dzięki czemu znany był ze swojej bezwzględnej skuteczności. Nie można jednak powiedzieć, że rosyjskie służby zajmowały się jedynie tropieniem i eliminowaniem wrogów rewolucji. To stwierdzenie umniejszałoby ich skuteczności i zdolności organizacji działań. Okres zimnej wojny to najlepsze czasy dla działalności Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) i Głównego Zarządu Wywiadowczego Sztabu Generalnego (GRU). Związek Radziecki dysponował najpotężniejszym wywiadem na świecie, gigantycznym aparatem, który nie miał sobie równego na Zachodzie.

Rok 1991 przyniósł coś nieoczekiwanego. Wytworzyła się sytuacja wewnątrzpaństwowa, w której mogło dojść do zawieszenia działalności KGB w skutek społecznych niepokojów, które przyniósł upadek komunizmu. Miało dojść do liberalizacji struktur państwa, a tym samym ich poważnego osłabienia (decentralizacji). Wydawało się, że proces ten nie ominie także agend KGB. Ich szefów ogarnęła panika, która zmusiła ich do wprowadzenia zmian w strukturach tej potężnej organizacji.

Zaczęto rozwiązywać niektóre formacje, tylko po to żeby na ich miejsce powołać nowe. Jeszcze w 1991 roku, 6 maja,  rozpoczął swą działalność rosyjski KGB równolegle ze związkowym. W listopadzie tego samego roku rosyjski Komitet Bezpieczeństwa przekształcono w Federalną Agencję Bezpieczeństwa (AFB), a w grudniu prezydent Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow ustanowił dekret traktujący o reorganizacji organów bezpieczeństwa ZSRR. Skutkiem tej decyzji było zlikwidowanie KGB, a na jego miejsce powstała Międzyrepublikańska Służba Bezpieczeństwa Związku Radzieckiego.

Rozwiązanie struktur KGB było tak naprawdę tylko iluzją. Najważniejsze z nich, oprócz zmienionej nazwy, praktycznie pozostały nietknięte. I Zarząd Główny KGB odpowiedzialny za wywiad zagraniczny przekształcił się w Centralną Służbę Wywiadowczą, która później stała się Służbą Wywiadu Zagranicznego (SWR). Zarząd Główny Ochrony Wojsk Pogranicza zmienił szyld na Federalną Służbę Graniczną. Z XV Zarządu KGB powstała ściśle tajna służba – Główny Zarząd Programów Specjalnych Prezydenta.

24 stycznia 1992 roku prezydent Federacji, Borys Jelcyn, podpisał dekret na mocy którego powstało Ministerstwo Bezpieczeństwa połączone z  Międzyrepublikańskej Służby Bezpieczeństwa oraz Federalnej Agencji  Bezpieczeństwa. W grudniu 1993 roku MB przekształcono w Federalną Służbę Kontrwywiadu (FSK), po czym 3 kwietnia 1995 roku Jelcyn wydał dekret o utworzeniu Federalnej Służby Bezpieczeństwa(FSB) ze struktur FSK.

Dzięki tym wszystkim „przekształceniom” i „powołaniom”, służbom udało się osiągnąć ich priorytetowy cel – uchronić się przed faktycznym rozwiązaniem trzonu agencji. Zachowany został personel, archiwa oraz sami agenci. Takie przeobrażenia w rosyjskich służbach nie były jednak niczym nowym. Już od samego początku ich istnienia,  w rozumieniu bolszewickim, można było zaobserwować sekwencję przekształceń i przemianowań. Wtedy jednak wszystko zależało od układu sił w politbiurze oraz wymagań danej sytuacji, natomiast po 1991 roku inicjatywę przejęli sami pracownicy agencji.

Upadek Związku Radzieckiego spowodował, że żadne politbiuro nie sprawowało już kontroli nad służbami. Do 1991 to KPZR było politycznym hamulcem dla KGB. Po rozwiązaniu partii zwierzchnictwo nad agentami zaczęli sprawować ich przełożeni. Nastały czasy swobód w działaniu dla dawnych służb: znikły ograniczenia prawne i ideologiczne. Pracownicy agencji zorientowali się, że jest to dogodny dla nich moment. Zaczęli przenikać do wszystkich sfer życia nowo tworzącego się państwa. Wolni od jakiejkolwiek ideologii postanowili wykorzystać piastujące przez siebie funkcje do wzbogacenia się i zdobycia jak największych wpływów. Okres największego chaosu i rozprężenie w świecie rosyjskich służb przypadł na lata 1992 i 1993. Moment ten (nazywany „terapią szokową”) charakteryzował się brakiem nadzoru, ale też ograniczeniem funduszy dla agend, co zmuszało je do wymyślania własnych sposobów pozyskiwania środków.